قلمرو آزادی بیان در نقد هنری

یکی از ظرفیت‌های عمده و بسیار رایج هنر به ویژه در قالب‌هایی مانند فیلم، تئاتر، شعر، طنز و داستان، نقد کاستی‌ها، افکار، اخلاق و رفتارهای نادرست و مبارزه با آنها است، اما نقد در هر جامعه و فرهنگی مواجه با شرایط و ضوابطی است. در فرهنگ دینی و چارچوب آیین جاودانه اسلام نیز در دو حوزه فقه و اخلاق، شاهد قیود و شرایطی برای نقد دیگران هستیم که در مجموع نشان می‌دهد نقد درست و مجاز چه شاخص‌هایی دارد؟ این قیود این پرسش را پیش رو می‌گذارد که قلمرو آزادی بیان در نقد هنری چیست و چگونه رسم می‌شود؟ پرسشی که در مبارزه با ستم و بی‌عدالتی اجتماعی و نقد کسانی که حقوق مادی و معنوی، اعم از حقوق فردی و اجتماعی مردم را زیر پا می‌گذارند، رنگ بیش‌تری دارد. یکی از قیود اخلاقی و فقهی، حرمت غیبت است که دامنه موضوعی آن شامل مسائل عمومی و اجتماعی نیز می‌شود. این است که باید دید نقد هنری چه نسبتی با این حکم اخلاقی و فقهی و استثناهای آن دارد؟ با توجه به اینکه «تظلم» از مصادیق روشن استثناء در حکم آن است، آیا می‌توان دامنه این استثناء را چنان دید که توانایی هنر را در مقابله با رفتارهای ظالمانه و پایمال‌کنندگان حقوق جامعه نه تنها محدود نسازد بلکه در راستای آن به کار گیرد؟ در این مقاله نشان داده شده که از نگاه فقهی و نیز تفسیری می‌توان و بلکه باید جانب کسانی را گرفت که چنین نگاه گسترده‌ای دارند و تظلم را محدود به شکایت به دستگاه‌های خاص نکرده‌اند. آنچه این بحث را به آزادی بیان در نقد هنری پیوند می‌دهد، از یک سو نگاهی است که فقهاء به درستی در گسترش حکم جواز تظلم، از جمله از نظر روش دارند و از سوی دیگر معنای گسترده‌ای است که «ظلم» و طبعا «تظلم» از نظر فردی و اجتماعی و مادی و معنوی و در حوزه‌های مختلف فردی و عمومی و حکومتی و بین‌المللی دارد. آنچه برخی آیات و روایات به شرحی که در این مقاله آمده، نشان می‌دهد و فقهای بزرگی مانند شیخ انصاری و به ویژه امام خمینی گفته‌اند، دایره آزادی بیان در مبارزه با بی‌عدالتی و ستم را از جمله در قالب‌های هنری بسی گسترده می‌کند و دست مظلومان را به دستی برتر در رسانه‌ای کردن و رسوا ساختن متجاوزان به حقوق مردم در می‌آورد و ظرفیت‌های هنری و رسانه‌ای را در کنار سایر توانایی‌های فردی و اجتماعی در راستای حمایت از آنان و احیای حقوق آنان و کند ساختن تیغ ستمگران قرار می‌دهد.